Tarlan.kz саяси сараптамалық порталы 2011 жылы  "Ел-Шежіре" баспасында жарық көрген Тұрсын Жұртбайдың үш томдық "Алаш қозғалысы" кітабын оқырман назарына ұсынады. Құжаттар, тергеу жауаптары, ілеспе іс қағаздары, тәркіленген хаттар біріктірілген аталған туындыда Ұлттық қауіпсіздік комитетінің мұрағатындағы «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметінің Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, З.Уалиди, М.Дулатов, Х.Ғаббасов, М.Есполов, Ғ.Болғамбаев, Ғ.Бірімжанов қатарлы 41 алаш қайраткерлерінің үстінен 1927-1932 және 1937-1938 жылдары жүргізілген 14 томдық тергеу ісіндегі оларды қамауға негіз етіп алынған тарихи құжаттар, сұрақ-жауаптар мен көрсетінділер, тергеу барысындағы ілеспелер, тәркіленген хаттар мен құжаттар жинақтала енгізілді. Авторлық басылым болғандықтан да әр қилы бопсалаулардың ырқы байқалатын түрмедегі сұрақ-жауаптар мен көрсетінділердің тек алаш қозғалысына қатысты тұстары ғана  іріктеліп алынған.

Бұл еңбекте басылымның ғылыми, тарихи негізін сақтау үшін құжаттар мен материалдар архив қорларында қай тілде сақталса, сол тілде берілді.

БІРІНШІ БӨЛІМ:    БАСЫЛЫМҒА   КІРІСПЕ   ҚҰЖАТТАР

(№1) 1988 ЖЫЛҒЫ 4 ҚАРАШАДАҒЫ ҚАЗАҚ ССР ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ ШЕШІМІ[1]

Қазақ ССР-нің Қылмыстық және праволық Кодексінiң 375-бабын басшылыққа ала отырып Қазақ ССР Жоғарғы Соты (мынадай) Шешiм шығарды:

СССР Халық Комиссарлар Советiнiң жанындағы ОГПУ-дің (Біріккен Мемлекеттік Саяси басқарманың – Т.Ж.) ІҮ коллегиясының 1930 жылғы 4 сәуірдегі және 1931 жылғы 13 қаңтардағы Байтұрсынов Ахмет, Дулатов Міржақып, Аймауытов Жүсiпбек, Есполов Мирза-Ғазы, Ғаббасов Халел, Әдiлев Дiнмұхамед, Бiрiмжанов Ғазымбек, Юсупов Ахмед-Сафа, Жұмабаев Мағжан, Омаров Елдес, Битiлеуов Дамолла, Болғанбаев Хайретдин, Байтасов Абдолла, Жәленов Кәрiм т.б жөнiндегi Қаулысының күшi жойылсын, олардың iс-қимылдарынан қылмыстық әрекеттер табылмағандықтан да тергеу барысы тоқтатылсын.

Қазақ ССР прокурорының наразылығы қанағаттандырылсын.

Қазақ ССР-нiң Жоғарғы соты – Т.К.Аймұхамбетов.

Коллегия мүшелерi – Е. Л. Грабарник, Қ.Т.Кенжебаев.

                                                                                4 қараша, 1988 жыл.

***   ***   ***

(№2) 1988 ЖЫЛҒЫ 4 ҚАРАШАДАҒЫ ҚАЗАҚ ССР ЖОҒАРЫ СОТЫНЫҢ  АНЫҚТАМАСЫ[2]

Байтұрсынов Ахмет. 1870 (нағында 1873 ж. туған – Т. Ж.) Қостанай облысының Торғай ауданында туған. Қазақ ССР азаматы. Партияда жоқ. Арнайы орта білімді. КазПИ-дің оқытушысы.

Ахмет Байтұрсынов 1928 жылдың 5 қазанында Алматыға көшіп келіп, КазПИ-де сабақ берді. 1929 жылдың 2 маусымда Қызылорда қаласында өтетін әдебиетшілер мен тілшілердің жиналысына шақырылады да, сол жерде қамауға алынып, қайтадан Алматының түрмесіне жөнелтіледі.

1921 жылы Орынбор қаласында контрреволюциялық ұйым құрып, Орта Азиядағы пантюркистік ұйымдардың басшысы Валидовпек байланыс жасағаны үшін, қылмыскер деп табылды, сондай-ақ 1927 жылы далада (?) қарулы көтерілісті дайындау туралы мәселені талқылауға қатысты (делініп), сол үшін РСФСР қылмысты істер кодексінің 58 статьясының 2, 4 және 11 тармақтарына сәйкес жасаған қылмысы бойынша жазаға тартылған.

Дінмұхамед Әділев – 1900 жылы туған. Сырдария округі, Сарысу ауданынан шыққан. Қазақ СССР азаматы. Партияда жоқ. Белгілі бір мекені, тұрақты жұмыс орыны жоқ.

Д.Әдiлев тұтқындалғаннан кейiн оның тергеу iсiнде Ташкентте түскен суреттегі адамдар мен  осыдан 8 жыл бұрынғы, яғни, 1921 жылғы бұрынғы алашордашылардың „қылмысты әрекеттерi” туралы күмәндi және қарама-қайшы пiкiрдегi сөздер пайда бола бастаған. Әдiлевтен бiрнеше рет сұрақ-жауап алынған (iсте ол тергеудiң стенограммасы ғана сақталған) және әр жолы шым-шытырық шатасқан, жүйесiз әрi қарама-қайшы жауаптар берген.  Көрсетінділері өте ұшқары, сөйлемдердің өзі өзара байланыспайды, пікір қайшылығы көп, өзін-өзі астыртын ұйымның көсемі ретінде көрсеткен ыңғайда жазылған.

 Ол (Д.Әділев –  Т.Ж.) 1921 жылы Орынбор қаласынан өзінің КирЦИК-ке мүше болып сайланғаны туралы телеграмма алады да, сонда жүріп кетеді. Ішкі істер халық комиссариатында істейді, онда КирЦИК-тің жатақханасында танысы Болғамбаевпен бір бөлмеде тұрды. Сол арқылы бұрынғы алашордашылар Бөкейхановпен, Байтұрсыновпен, Омаровпен, Сәрсеновпен жиі қарым-қатынас жасады. 1921 жылы аталған адамдар Омаровтың бөлмесіне жиналады, онда Байтұрсынов шифрмен (бүркемеленіп) жазылған Валидовтың хатын оқып береді. Соңғы адам (Валидов – Т.Ж.) Бұхара қаласында мұны қолдайтын үлкен күштің тұрғандығын хабарлап, өзімен келісім жүргізу үшін арнайы адам жіберуін өтінген. Бұл хатты талқылаудың барысында өздерінің жасырын ұйымын құру туралы шешім қабылдайды және Валидовпен келісім жүргізу  үшін – мұны, Әділевті, ал шетелмен байланыс жасау үшін – Болғамбаевты жіберу керек деп келіседі. Соңғы адам (Болғамбаев – Т.Ж.) «Алашорданың» Торғай бөлімшесінің мөрі басылған арнайы мандатымен (ол кезде Алашорда партиясы таратылып кеткен. Барлық іс-қағаздары, мөрі өкіметке тапсырылған – Т.Ж.) шетел державаларымен келісім жүргізуге кепілдік алады, ал Әділев болса Орта Азиядағы ұйымдармен өкілі болып бекітілді.

Содан кейін оны (Әділевті) Оқу-ағарту халық комиссариатына жұмысқа ауыстырып, оқулықтар әкеледі деген сылтаумен Ташкент қаласына жібереді. Ол онда Болғамбаевтан бұрын барады, Дулатовты, Досмұхамедовты іздеп тауып, өзінің келудегі мақсатын оларға айтады. Дулатов оған: өзінің қызметкері Бірімжановты Бұхарадағы Валидовқа жіберіп қойғанын білдіреді. Соңғы адам (Бірімжанов – Т.Ж.) Бұхарадан қайтып оралған соң, олар Болғамбаев пен Битілеуов (және Әділев – Т.Ж.) үшеуі тағы да Валидовқа барады. Валидов оларға Совет өкіметіне қарсы бірігіп күресу үшін бізге қосылыңдар деп ұсыныс жасайды. Болғамбаев пен Битілеуов ол арадан кері қайтып кетеді де, бұл (Әділев – Т.Ж.) қалып қояды. Содан кейін Валидовтың тапсырмасы бойынша ол Ферғана маңындағы Жанұзақовтың басмашыларына аттанады. Алайда сол күні қызылдар отрядқа шабуыл жасайды,  отряд тарқап кеткендіктен, Әділев тағы да Ташкентке қайтып келеді. Өзінің Валидовпен арадағы жүргізген келіссөзінің қорытындысын ол Байтұрсыновқа да, басқа да адамдарға айтпаған.

1927 СССР-дің Англия мен арадағы дипломатиялық қарым-қатынасты үзуіне байланысты олардың бәрі де соғыс басталады деп күтті. Сондықтан да онымен (Әділевпен) кездескен кезде, Дулатов оған: енді бұрынғы Алашордашыларды қуғындап, қысым жасауы мүмкін деген пікір айтты. Осыған байланысты ол: Байтұрсынов, Өзі, Есполов және басқалары соғыс бола қалған жағдайда қарулы көтеріліс ұйымдастыру үшін қырға шығып кетуге келіскенін айтты.

Ол, Әділев, Голощекинді өлтіруді көптен бері ойластырып жүрген. Бұл турасында ол Дулатовпен, сондай-ақ Аймауытовпен пікір алысқан. Содан кейін бұл тақырыпқа қайтып оралмаған.

Әділевтің берген жауабын Байтұрсынов та, Бөкейханов та растамады және төмендегiндей түсiнiк бердi: олар «Алашорда» таратылып, 1920 жылы Совет өкiметi жағына шыққаннан кейiн ешқандай да саяси iспен айналыспаған, ешқандай контреволюциялық ұйым құрмаған. Бұл жөнiнде берген Әділевтің жауабы ойдан шығарылған, олар Валидовтың ешқандай да хат алмаған. Оларға (Байтұрсынов пен Бөкейхановқа – Т. Ж.) Валидовтың бағдарламасы (платформасы) белгiлi болатын, бiрақ та оған бұлардың ешқандай қатысы жоқ.

Сонымен қатар, Байтұрсынов Әділевпен бетпе-бет кездесiп, куәласқанда, ол (Байтұрсынов) соңғы адамға (Әділевке):  «Алаш» партиясы құрылған күннен бастап, оның (Әділевтің) ағасымен пікір араздығы бар екендігі, сондықтан да бұған (Әділевке) еш нәрсенi сенiп тапсырмайтындығын айтты. Өз кезегінде Әділев өзiнiң ағасының Байтұрсыновпен қырғи қабақ, дұшпандық қарым – қатынаста болғандығын мойындады.

Қылмыстық iстердiң материалдарында Әділев пен Болғанбаевтың 1921 жылы Ташкентте бiрге болғаны туралы, содан кейiн олардың Валидовпен жолығуы үшiн Бұхараға барғаны туралы деректер бар. Ал ол кезде (Валидовтың – Т. Ж.) қасында бұл екеуi емес, Ташкенттен барған Бiрiмжанов пен Битiлеуов бар болған. Олардың (Әділев пен Болғанбаевтың) берген жауабына қарағанда, Валидовтың көмегiмен шет елге кетудi көздеген, сол үшiн онымен (Валидовпен) келiсiм жүргiзу мақсатымен қызмет орнының командировкасын пайдаланған. Кейiннен бұлардың екеуi, Бiрiмжанов пен Битiлеуов шет елге оқуға кетуге мұрсат алды.

Болғанбаев Хайретдин – 1893 жылы  Ақмола округiнiң Нұра ауданында туған. Петропавлдағы совет – партия мектебiнiң оқытушысы. 1920-1921 жылдары Орынбордағы партия совет қызметкерлерiн дайындайтын мектепте сабақ бередi.

Соның iшiнде, бiрiнеше рет қатарынан жүргiзiлген тергеуден соң, Болғанбаев мынадай жауап бердi: Валидовтан келген хатты Сәрсеновтiң бөлмесiнде оқыған Бөкейханов, ал Байтұрсынов онда мүлдем жоқ болатын. Жасырын ұйым ашу туралы әңгiме қозғалмады. Валидовқа мұны (Байтұрсыновты) жiберудi ұйғарды, ал Әділев болса – мұнымен бiрге баруға өз бетiнше тiлек бiлдiрдi, өйткенi ол (Әділев) Валидовтың көмегi арқылы шет елге өтiп кетудi көздедi. Оған да мандат берiлдi, бiрақ ешқандай да мөр басылған жоқ. Валидовқа қандай да бiр уәде беру туралы ұсыныс жасады.

Омаров Елдес – 1892 жылы Қостанай округiнiң Тобыл болысында туған. Қазақ педагогикалық жоғары оқу орындары басқармасында iстеген.

 Омаров, өзiнiң 1921 жылы Орынбордағы совпартшколдың оқу бөлiмiнiң меңгерушiсi болғанын, сол кезде Болғанбаевтың сонда оқытушы боп iстегенiн айтты. Сол жылдың көктемiнде Болғанбаев одан Ташкентке командировкаға баруға рұқсат сұрайды, бұл келiсiм бередi. Бiрақ та оның ұзақ уақытқа дейiн қызметке қайтып оралмауына байланысты, ол (Омаров) бұл жөнiнде саяси ағарту басқармасының меңгерушiсi Кенжинге ескертедi. Соңғысы (Кенжин) өзiнiң қарамағындағы қызметкердi Хохловскийге мұның (Омаровтың) көзiнше – Ташкентке Болғанбаевтың тұтқындау және күзетпен алып келу туралы телеграмма салу туралы тапсырма бердi. Бұл тапсырманың орындалғаны – орындалмағанын ол (Омаров) бiлмедi, алайда соңғысын (Болғанбаевты) қайтып Орынбордан көрмеген.

Алайда, тергеушiлер Омарвтың бұл куәлiгiн растайтын немесе оны жоққа шығаратын дәлелдерi, сондай-ақ қызмет орнына қайтпағаны туралы деректердi iздестiрмеген.

Бұл туралы Омарвпен бетпе-бет болған куәлесуде Болғанбаев өзiнiң Орынбордан жолданған телеграмма туралы ештеңе бiлмегенiн айтты, бiрақ та онда қайтып оралмағанын жоққа шығарған жоқ. Оған қоса, Валидовтың хатын Бөкейханов (әуелде Байтұрсынов болатын – Т. Ж.) оқыған кезде, бұрын мүлдем қарам-қарсы пiкiр бiлдiргенiне қарамастан, Омарвтың онда жоқ болғандығын куәландырады.

Омаров, бұдан кейiн Әділевтің Орынборға 1921 жылдың басында келгенiн, Болғанбаевпен бiр бөлмеде тұрғанын, өзiне жұмыс iздеп жүргенiн, ал көктемде Ташкентке кеткенiн айтты.

  Сонымен, Орынбор және Ташкент қаласында контрреволюциялық ұйым құрылды-мыс деп тағылған айыпты мойындататын қандай да бір нақты объективті қылмыс дәлелденбеген. Сондай-ақ, өэдерінің Орынбордағы “келіссөзінен» кейін Әділев пен Болғамбаевтың онда қайтып оралмағандығын, жүргізген келісімдерінің қорытындысы жөнінде өздерінің жетекшілерінің бірде-біреуіне хабарламағаны тергеу барысында анықталды.

Тергеудегi жауаптан көрiнiп отырғандай бiр ғана оқиға туралы Әділев пен Болғанбаевтiң жауаптарына үлкен қайшылық бар, бұл Әділевтің берген барлық жауаптарының дұрыстығына күмән тудырады, сондықтан да бұлар қылмысты негiз бола алмайды.

Сонымен қатар, тергеу орнының қолында Орта Азиядағы контрреволюциялық ұйымға саяси немесе әскери көмек, көрсеткен дегенде дәлелдейтін айғақ болмаған.

Сондай-ақ сотталғандарға 1927 жылы далада (қырда – Т.Ж.) қарулы көтеріліс ұйымдастырды деп тағылған айып та ешқандай дәлелсіз. Бұл да Әділевтың жалаң сөзіне құрылған   даурықпасына ғана негізделген. Бұл мәселе жөнінде жауапқа тартылған Дулатов та, Байтұрсынов та, Есполов та, Ғаббасов та және басқалары да мойындамаған, олар қарулы көтеріліс ұйымдастыруды мақсат етпеген. Олар елдеріне өз өмірлерін сақтау үшін ғана кеткен, себебі СССР мен Англияның арасындағы жағдайдың нашарлауына байланысты екі арада соғыс басталады, сондықтан да бұларды бұрынғы алашордашылар ретінде қуғындап, қысымға алады деп ойлаған.

Халел Ғаббасов — жоғары білімді, Мемлекеттік жоспарлау комиссариатының жауапты қызметкері. Жазда Семей облысындағы Шыңғыстау ауданындағы Шаған селосындағы туыстарына демалыста қыдырып барған кезінде ұсталды.

Жүргізілген тергеу жұмыстарының ішінде қарулы көтерілісті дайындағандықтарын дәлелдейтін бірде-бір нақты дерек  табылмады.

Аймауытов, 1928 жылы көктемде Шымкент қаласында Әділевпен кездескенін мойындады. Ол (Д. Әділев) бұған (Ж. Аймауытовқа) өзінің шет елге кетіп қалуды ойластырып жүргенін айтады және Ходжанов арқылы ретін тауып шетелдік паспорт алып беруін өтінді. Содай кейін өзінің (Әділев) Голощекинді өлтіруді ойлап жүргені жөнінде айта бастайды, бірақ Аймауытов оған бұлай істемеу туралы кеңес береді.

ВКП(б) Қазақ өлкелік комитетінің секретары Голощекинге қарсы террорлық қастандықты ұйымдастырғаны жөніндегі айыптау да қызыл сөзге құрылған. Тергеудің осы саладағы қорытындыларында Әділевтің өзінің ойын жүзеге асыруға тырысқан іс-әрекетін және оған Аймауытовтың қатысқандығын дәлелдейтін айғақтар жоқ.

 Жұмабаевты, Омаровты, Байтасовты және Жәленовты “Алқа” атты жасырын, ұлтшыл бағыттағы әдеби үйірмені ұйымдастырды және оның жұмыстарына қатысты деген айып та негізсіз. Бұл  әдеби үйірме болғандықтан  да,   өзінің   алдына   совет  өкіметін  құлатуды, немесе оған қастандық жасап, күшін әлсіретуді мақсат етіп қоймағаны, сондай-ақ   контрреволюциялық қылмыстарды жасауға шақырмағаны тергеу материалдарынан-ақ көрініп тұр. Аталған үйірме мүшелерінің әдеби шығармаларында да мұндай іс-әрекетке шақырған үндеулер кездеспейді. М. Жұмабаев осы үйірменің жетекшісі болғанымен де, өзінің алдына контрреволюциялық мақсат қойған жоқ.

 Байтасов Абдолла — 1900  жылы  Қостанай округінің Бақбаққара ауданында туған. Саяси экономия қақында пікір қозғаған.

Бірімжанов Ғазымбек— 1896 жылы Қостанай округнің Торғай ауданында туған. Жоғары білімді мал дәрігері. Мемлекеттік сауда басқармасында істеген.

 Юсупов Ахметсафа — 1894 жыл Қостанай округінің Бақбаққара ауданында туған. «Еңбекші қазақ» газетінің әдеби қызметкері. Ж. Аймауытовпен бірге Торғайдағы аштарға мал айдап барып, сонымен қоса жауапқа тартылған. Үш-төрт жыл жазаға да кесілген.  А.Юсуповке «НКВД-ның жасырын тыңшысы: Дер кезінде хабар бермегені үшін ату жазасына кесілді» деген айып тағылған.

Жоғарыдағыларға қоса осы iс бойынша қылмысты тергеу кодексiнiң ережесi өрескел бұзылған: қылмысты iс қозғау туралы тиiстi қаулы қабылданбастан-ақ, тергеу жүргiзiлген және ол тек қана айыптау әрекетiн көздеген. Барлық айып тағылғандарды прокурордың санкциясынсыз және соған лайық дәлелдi негiздерi жоқ бола тұра түгелдей тұтқынға алған.

Барлық адамдарға тағылған айып қылмысты iстер  жөнiндегi заңға сүйенбестен-ақ жүргiзiлген. Тергеу бiр жылдан аса уақытқа созылса да, алдынала  тергеу мен айыпкерлердi арнайы күзетпен түрмеде ұстау туралы кесiмдi мерзiм ұзартылмады. Тергеу барысында контреволюциялық ұйымның болғаны туралы: оның программасы, уставы, iс-әрекет мақсматы және оны жүзеге асыруға нықты шаралары жөнiнде ешқандай да обьективтi деректер анықталмады.

Тергеу аяқталғаннан кейiн оның материалдары айыпкерлерге таныстырылмады және олар өздерiн қорғау құқысынан айырылды. Iс осы қалпымен және айыптау қорытындысы шығарылмастан, сотқа қатысы жоқ мекемелердiң қарамағына жiберiлдi, ал олар сол бойынша «сырттай үкiм» шығарды.

Осындай жағдайда Байтұрсынов және басқа да адамдар заңсыз түрде қылмысты iске тартылып, жазықсыз жазаланды.

Жоғарыдағы баяндаған жайдың негiзiнде Қазақ ССР қылмысты iстер кодексiнiң 375 статьясын жетекшiлiкке алып, Қазақ ССР Жоғары сотының қылмысты iстер жөнiндегi коллегиясы мынаны анықтады:

СССР Халық Комиссарлары Советiнiң жанындағы ОГПУ-дың коллегиясының  1930 жылы 4 апрельдегi қаулысы бойынша:

– Байтұрсынов Ахмет, Дулатов Мер – Якуб, Есполов Мырза - Ғазы, Әділев Дiнмұхамед (Дiнше), Аймауытов  Жүсiпбек, Болғанбаев Хайретдин, Бiрiмжанов Ғазыбек, Ғаббасов Халел, Юсупов Ахмед-Сафа.

– 1921 жылы Орынбор қаласында контреволюциялық ұйым құрып, Орта Азиядағы пантюркистiк ұйымның бастығы Валидовпен байланыс жасағаны үшiн;

– Далаға барып қарулы көтерiлiс ұйымдастыру туралы жиналыс өткiзгенi және далаға сiңiп кетуге дайындалғаны үшiн;

– 1927 жылы ВКП(б) Қазақ өлкелiк комитетiнiң сектетары Голощекинге қастандық әрекет жасауға тырысқаны үшiн;

– Юсупов А. С. – ОГПУ-дiң құпия тыңшысы бола тұра, Бiрiмжановтың Валидовке кеткенiн хабарламағаны үшiн;

РСФСР қылмысты iстер кодексiнiң 58 статьясының 2, 4, 8, 11, 13  тармағы бойынша

ату жазасына кесiлдi.

 Жұмабаев Мағжан, Омаров Елдос, Битiлеуов Дамолла -  «Алқа» атты жасырын, ұлтшыл үйiрме құрғаны үшiн;

– РСФСР қылмысты iстер кодексiнiң 58 статьясының 4, 11,  тармағына сәйкес –

–         Жазаның ең ауыр түрiне кесiлiп, ол жаза 10 жыл концентрациялық лагерьде өтеу туралы үкiммен алмастырылды.

1931 жылы 8 қаңтар күні істі қайта қарау мәселесі тыңдалды, онда мынадай қаулы қабылданды. ОГПУ коллегиясының 4/ІҮ-30 жылғы мына азаматтарға шығарған үкімі: Бірмжанов Ғазымбекке, Есполов Мырзағазыға, Дулатов Міржақыпқа, Байтұрсынов Ахметке шығарылған үкім күшін жойсын.

***   ***   ***

Атуға бұйырылған төрт адамның – Ахмет Байтұрсынов, Мiржақып Дулатов, Мырзағазы Есполовтың, Қазымбек Бiрiмжановтың iсi 1931 жылы 13 январьда қайта қаралып, ең ауыр жаза түрмемен алмастырылды. Олар он жылға бас еркiнен айырылды. Ал, Халел Ғаббасов, Жүсiпбек Аймауытов, Дiнмұхамед Әділев, Хайретдин Болғанбаев, Юсупов Ахмед – Сафа атылып кеттi. 1920 жылы 3 июндегi ВЦИК президиумының указы бойынша оларға жасалған кешiрiм де сол күйi ескерiлмей қалды.

Байтұрсынов 1921 жылы Орынбор қаласында Валидовпен байланыс жасап, жасырын контрреволюциялық ұйым ашты-мыс (делініп), қылмысты жазасын өтеп келгеннен кейін[3], 1937 жылы Алматы қаласында әшкереленген тағы бір контрреволюциялық Түрік халық партиясының белсенді мүшесі Ғ.Қабдалиевамен байланыс жасағаны үшін айыпталды.

 Байтұрсынов өзін қылмыстымын деп есептемеді. Қазақ ағарту институтының төрағасы ретінде Совет өкіметінің кейбір шараларының жүзеге асырылуына қарсы пікір айтқанымен, қандай да бір контрреволюциялық партиямен байланыс жасамағанын мәлімдеді. Оның ішінде, қазақ әрпін латын қарпіне көшіру мәселесі жөнінде көзқарас алшақтығы болды.

Бұдан әрі ол мынаны баяндады: 1937 жылы мұның пәтеріне бейтаныс әйел келіп, Жапонияға байланысты қайдағы бір саяси ісі үшін күйеуінің түрмеге қамалғанын хабарлайды. Бұл әйелге: өзінің саяси іспен айналыспайтынын, егер де Жапонияның Совет өкіметімен соғысқысы келсе, оны қазақтардан сұрамайтынын айтады.

Ал Ғ.Қабдалиева өз сөзінде: күйеуі Әбікеевпен бірге қылмысты жауапкершілікке тартылған Қисаевтың ұсынысы бойынша, ақыл-кеңес сұрау үшін Байтұрсыновқа келген. Соңғы адам (Байтұрсынов) оған: ондай істен шеттеп кеткенін, бұл жөнінде ешқандай да жөн-жоба көрсете алмайтынын білдіреді.

Бұдан өзге, Байтұрсынов контрреволюциялық ұйыммен байланыс жасады-мыс дейтіндей дәлелді айғақ жоқ[4].

 Алматы облыстық НКВД үштігінің 1937 жылғы 25 қарашадағы қаулысы бұзылсын және іс-қимылында қылмыстық әрекеттердің жоқтығына байланысты Ахмет Байтұрсыновқа қатысты тергеу ісі тоқтатылсын.

Қазақ ССР Прокурорының наразылығы қанағаттандырылсын.

Председателі  –                                       Т. К. Айтмұхамбетов.

Коллегия мүшелері –                              В. Л. Грабарник. К. Т. Кенжебаев.

                                                                                4 қараша, 1988 жыл.

***   ***   ***

(№3) ПРЕДСЕДАТЕЛЮ ПРЕЗИДИУМА ВЕРХОВНОГО СОВЕТА СОЮЗА ССР КЛИМЕНТУ ЕФРЕМОВИЧУ ВОРОШИЛОВУ[5]

от учителя 70-школы колхоза имени Калинина Алма-Атинского района Алма-Атинской области Ахата Шакаримовича ХУДАЙБЕРДИЕВА

Просьба

Я, сын казахского писателя, поэта Худайбердиева Шакарима, племянника основоположника казахской литературы просветителя Абая Кунанбаева.

Мой отец Шакарим после смерти своего отца Худайберды, старшего сына Кунанбая, с 7 лет воспитывался у Абая и благодаря его стараниям стал одним из образованных людей своего времени, хотя официально не обу­чался ни в каких учебных заведениях. В условиях кочевого быта казах­ского аула второй половины XIX века, будучи оторван от культурных центров, мой отец, под влиянием своего дяди Абая очень рано проявил интерес к русскому языку, к русской классической литературе, к отдель­ным представителям которой он до конца жизни питал глубокую симпатию. В частности великие творения А.С.Пушкина, Л.Н.Толстого – всегда вызывали у него чувство восторга и преклонения перед гениями русской и мировой литературы. В целях ознакомления казахского народа с русской литературой он перевел отдельные произведения Пушкина и Толстого на казахский язык, в частности «Дубровский» Пушкина был переведен им на казахский язык в стихотворной

форме, так как именно такая форма в то время была обычной для народа, в подавляющем большинстве без грамотного и пере­дававшего свои устные творения в виде стихотворных сказаний из поко­ления в поколение. «Дубровский» переводе моего отца нашел широкое распространение в степи и уже в Советское время, в 20-х годах, был издан в гор. Семипалатинске.

Мой отец немало уделял внимания и восточной литературе, в частности, он с подлинника читал произведения Физули, Хафиза и других классиков восточной литературы.

Трудно передать в немногих словах широту его духовных запросов, но тот факт, что им было написано философское произведение, посвященное Ари­стотелю, может до некоторой степени дать понятие о нем не только как о писателе, но и как незаурядном мыслителе. Именно эта сторона его интеллектуальной жизни сильнее сказались в старческие годы, когда он почти отшельником проживал один вдали от аула, от семьи и сородичей. В степи его знали не только как автора популярных поэм «Калкаман Мамыр» «Енглик Кебке», устной, форме распространившихся по всему центральному Казахстану, но и как композитора, автора ряда популярных мелодий. Пользуясь огромной популярностью в народе, он уже в преклонные годы, после установления Советской власти, одно время работал народным судьей. В конце 20-х годов в Казахстане создалась весьма сложная ситуация в результате перегибов лжеактивистов, в последствии понесших заслуженное наказание. В этот период в отдельных волостях Семипалатинской губерний имели место вспышки кулацких мятежей, которые увлекали за собой и некоторые отдельные слои трудового народа.

Желая использовать популярное в народе имя отца моего, кулацкие элемен­ты немало прилагали усилии втянуть его в свое бандитское движение, но не добившись никаких результатов от него самого, стали натравливать на него близких ему людей. В результате всей этой сложной ситуации, мой отец 73-х летним стариком покинул свой аул и вместе со своим младшим сыном вынужден был находится в бегах. Застигнутый отрядом активистов в 1930 году, он получил смертельную рану и его имя в официальных документах стало склонятся как имя врага народа, любовью которого он пользовался всю жизнь.

Эта трагедия одного из недюжинных сыновей казахского народа заслуживает того, чтобы разобраться в действительности положении вещей и восстановить доброе имя одного из крупных писателей Казахстана, произведения которого сейчас преданы забвению.

Как единственный, оставшийся в живых сын Худайбердиева Шакарима, будучи глубоко уверен, что правда восторжествует в конце концов и справедливый суд народов вынесет свой оправдательный приговор. Я собирал как опубли­кованные, так и неопубликованные произведения своего отца, но они сейчас лежат у меня как архивный материал, тогда как могли быть достоянием народа и послужить великому делу культурного строительства наших дней. Мои слова, как слова сына, не могут служить показанием беспристрастного свидетеля, но глубокое убеждение в честности и локальности отца к советской власти заставляет меня просить Вас дать указание об объективном расследовании этого вопроса и восстановлении имени его как писателя.

(Худайбердиев)

20./VII.1957.

ҚР ОММ, 1778 қор, 2 тізім,  255 іс,  4-5 бб.

 ***   ***   ***

(№4)  ЦК КП КАЗАХСТАНА ТОВАРИЩУ РАХМАНОВУ А.

На Ваш запрос о поэте Шакариме Худайбердиеве сообщаем:

Известный поэт конца XIX и первых трех десятилетий ХХ зека Шакарим Худайбердиев –  выходец из крупной фео­дальной семьи (его отец был старшим сыном ага султана Кунанбая). Оставшись сиротой, он с 7 лет воспитывался в доме великого поэта Абая Кунанбаева, что во многом способствовало и развитию таланта Шакарима и оказало боль­шое влияние на направление его творчества.

Рано овладев арабской грамотой, под благотворным руко­водством Абая Шакарим Худайбердиев усердно изучает  творчество восточных поэтов и русских клас­сиков и вскоре становится одним из образованных людей сво­его времени. Наряду со стихами, он пишет трактат по эти­ке, религии, и истории казахского народа.

В своих стихах Ш.Худайбердиев воспевает честность, гуманность, справедливость, призывает к овладению знаниями, обличает жадных баев, невежественных мулл и чванливых чиновников. О широте интересов поэта говорит дажа краткий перечень названий его стихов «Ей, көп халық» («0, множествс народа»), «Адамшылық» («Человечность»), «Кәрілік туралы» («Песня о старости»), «Жастық туралы» («Песня молодости»), «Ашу мен ынсап» («Гусь и сдержанность»), «Мақтау мен сөгіс («Похвала и хула»), «Мінеу мен Кундеу» (Порицание и зависть») и др.

Ш.Худайбердиевым созданы широко известные поэмы «Калкаман-Мамыр», «Энлик-Кебек», «Нартайлак-Айсұлу» и повесть «Адиль-Мариям». В поэме «Энлик-Кебек» поэт впервые в казахской литературе рисует образ женщины, которая смело заявляет о своем праве на счастье и актив­но борется за свою свободу, бросает вызов старым обычаям. Стройность композиции, образность языка, новизна трак­товки традиционной темы, обрисовка характеров глазных героев – особо выделяет эту поэму, как шаг вперед в развитии жанра поэмы в казахской литераторе.

Ш. Худайбердиев был горячим поклонником и популя­ризатором русской классической литератур. Он перевел на казахский язык повесть А.С.Пушкина «Дубровский» и его рассказ «Метель». Переведенные стихами, оба эти произведения в свое время пользовались большой популяр­ностью среди читателей, Шакарим перевел некоторое произведения Л.Н.Толстого, а также произведения ряда вос­точных поэтов Фзули, Хожа Хафиза и др.

Несколько особняком стоит поэма «Лейли-Межнун». Шакарим считал ее переводом из Фзули. На самом деле это не простой перевод и даже не переложение сюжетов, ранее бытовавших у восточных народов, под названием «Назира», а скорее оригинальная поэма на известный сюжет «Леили и Межнун».

Умело используя новаторские приемы Абая, внесенные им в форму казахского стиха, Ш.Худайбердиев несомненно внес известный вклад в казахскую литературу и в частнос­ти – в развитие жанра сюжетной поэмы.

Разумеется, в мировоззрении поэта встречаются про­тиворечия, ограниченность, обусловленные сложной эпохой, в которой он жил и творил. Эти слабости осо­бенно ясно видны в его философских, публицистических работах. Во многом Ш.Худайбердиев оставался на пози­циях просветительства, гуманизма и это получило свое отражение на его художественных произведениях.

Считаем, что сектор литературы Академии Наук Казахской ССР должен внимательно изучить творчество Ш.Худайбердиева, подготовить к изданию его лучшие произведения, а также принять меры к тому, чтобы его творчество вошло в курс истории литературы для Вузов и средних школ.

Лучшие произведения Ш.Худайбердиева заслуживают того, чтобы они стали достоянием широкого круга чита­телей.

Секретарь Правления Союза писателей Казахстана        Мусрепов

1957.

ҚР ОММ, 1778 қор, 2 тізім,  255 іс, 7-9 бб.

 ***   ***   ***

(№5) ПИСЬМО ДИРЕКТОРА КАЗАХСКОГО ФИЛИАЛА ИМЛ Б.ТУЛЕПБАЕВА В ЦК КПСС «О ЛИЦАХ, УПОМИНАЕМЫХ В ПИСЬМЕ Л.Д.КУДЕРИНОЙ[6]

г. Алма-Ата                                                                         23 декабря 1987 г.

Секретно

На Ваш № 426188/03 от 18 ноября 1987 г.  В заявлении Л.Д.Кудериной в ЦК КПСС сообщается, что в 30-е гг. многие представители казахской интел­лигенции были необоснованно репрессированы. Часть из них позднее была реабилитирована, но негативное отно­шение к ним не изменилось, несправедливо забыто их литературное и научное наследие.

Институт считает, что негативное отношение к именам и творческому наследию многих из тех, кто упоминается в этом заявлении, обусловлено их политической деятель­ностью в прошлом, тем, что они были тесно связаны с контрреволюционной организацией Алаш-Орда и выступали апологетами буржуазно-националистической идеологии.

Являются ли эти моменты бесспорными, ответить сейчас однозначно нельзя, т.к. глубоких научных исследований жизнедеятельности, называемых Л.Д.Куде­риной, представителей казахской интеллигенции не проводилось. Отсутствуют и компетентные оценки их литературных и научных трудов. Есть только документы ГПУ НКВД, отражающие их контрреволюционную, антисоветскую деятельность.

Мы не исключаем того, что литературное и научное наследие некоторых из них имеет большую ценность. Но определить это, очевидно, можно только на основании заключения соответствующих специалистов Союза Писателей и Академии наук Казахстана. При этом представляется, что признание литературных и научных заслуг указанных деятелей не должно подменяться реабилитацией их идеологических воззрений. Этот вопрос следует решать взвешенно, не компанейски, а строго индивидуально.

Считали бы целесообразным для этих целей создать специальную квалифицированную комиссию ЦК Компартии Казахстана или правительства республики.

О лицах, упоминаемых в письме Л.Д.Кудериной, Институт может сообщить следующее.

Букейханов Алихан Нурмухамедович 1886 г.р. Являлся одним из активистов партии кадетов. На VIII съезде этой партии в мае 1917 г. избран в состав ее ЦК. В июне 1917 г. был назначен комиссаром Временного правительства по Тургайской обл. Создатель буржуазно-националистической партии "Алаш". В июле 1917 г. организовал судебный процесс по делу активных участников национально-освободительного восстания 1916 г., которое возглавлял А. Иманов. В декабре 1917 г. на II съезде партии "Алаш" был избран председателем буржуазно-националистического правительства Алаш-Орда.

По окончании Гражданской войны и разгрома белогвардейцев и алашордынцев, получив амнистию, А. Букейханов прекратил легальную политическую деятель­ность, став консультантом в аппарате Наркомата земледелия КазАССР. Нелегально же он до конца 1920-х гг. продолжал руководить действиями буржуазных националистов, советуя им проталкивать своих людей в Советы, партийный и государственный аппарат, организовывать клеветнические кампании против видных казахских коммунистов.

Арестован и осужден в 1937 г.

Байтурсунов Ахмет (1873 –1 937). В политическую деятельность активно включился в 1905 г., сразу же заняв место ведущего идеолога буржуазно-националистического движения. Главный редактор центрального органа нацио­налистов газеты "Казах" (1913 – 1918 гг.), один из осно­вателей буржуазно-националистической партии "Алаш", автор и составитель ее программных документов, замес­титель председателя правительства Алаш-Орды.

До апреля 1919 г. А. Байтурсунов открыто вел идейно-политическую борьбу с партией большевиков, советской властью. В мае 1919 г. по предложению чрезвычайного комиссара Казахского края А.Джангильдина согласился прекратить борьбу против народного строя, изъявил желание участвовать в строительстве казахской нацио­нальной государственности на Советской основе. В рамках мер по привлечению буржуазной интеллигенции в аппарат управления казахским краем был включен в состав Казревкома, выполнявшего до октября 1920 г. функции высшего органа власти в Казахстане. Надеясь, что А.Байтурсунов будет лоялен к рабоче-крестьянской власти, партийно-советское руководство Казахстана в октябре 1920 г. рекомендовало его в ЦИК Казахской АССР на пост наркома просвещения республики.

Занимая высокий пост наркома Каз АССР, А. Байтурсунов активно использовал его для восстановления позиций буржуазных националистов. После освобождения с поста наркома А.Байтурсунов уехал в г. Ташкент и вошел там в актив газеты "Ак жол", пропагандируя на ее страницах тезисы о необходимости установления в казахском ауле классового мира и противопоставления "класса казахов" "классу русских".

В 1929 г. органами ГПУ Казахстана был арестован и приговорен к расстрелу, последующем решением Коллегии ОГПУ эта мера была заменена 10 годами заключения. По инвалидности он затем был освобожден из-под стражи, а в 1937 г. вновь осужден.

Ермеков Алимхан Абеуович 1891 г.р. Один из осно­вателей и руководителей буржуазно-националистической партии "Алаш". В декабре 1917 г., на II съезде этой партии, избран в состав правительства Алаш Орда. В 1918-1919 гг. входил в состав эсеробелогвардейского правительства Западной Сибири и ставки Колчака как представитель Алаш-Орды.

По окончании Гражданской войны, получив амнистию, переехал в г. Ташкент, сотрудничал в газете "Ак жол". В 1932 г. решением тройки ПП ОГПУ по Казахстану осужден по ст. 58-10, 58-11. Вторично был осужден в 1938 г.

Джумабаев Магжан Бекенович 1893 г. р. В 1916-1917 гг., учась в г. Омске, входил там в молодежное общество 'Бірлік" (Единение). После выбытия из общества одного из его основателей  С. Сейфуллина, М. Джумабаев стал лидером "Бірлік", превратив его в молодежный филиал адашордынцев.

С 1917 г. М.Джумабаев видный политический деятель партии "Алаш", делегат ее II съезда, кандидат от бур­жуазных националистов на выборах в Учредительное собрание. На протяжении Гражданской войны открыто выступал с ложными обвинениями по адресу большевиков и советской власти. Негативно относился к советскому строю и после 1920 г. националисты и национал-уклонисты деятельно использовали творчество М.Джумабаева для нападок на политику коммунистической партии и советской власти. В 1960 г. специальная комиссия литераторов республики, проанализировав творческое наследие М.Джумабаева, подтвердила, что оно пронизано духом национализма. 14 марта 1968 г. Бюро ЦК КП Казахстана в своем постановлении указало, что поэтическое наследие М.Джумабаева "в своей идейной основе носило буржуазно-националистический, контрреволюционный характер".

В 1930 г. осужден, отбыл наказание, в 1938 г. был репрессирован.

Досмухамедов Халел (1883-1939). Активный деятель буржуазно-националистического движения в Казахстане в 1905 – 1919 гг. В 1917 г. становится одним из лидеров западно-уральской группы алашордынцев. Избран на II съезде "Алаш" в ее руководящее ядро. В 1918 г. в марте по поручению ЦК "Алаш" вел в г. Москве переговоры с Наркомнацем, выпросил у советского правительства несколько миллионов рублей на нужды казахского населения, ведение среди него идейно-разъяснительной работы. Основную часть денег передал уральским белока­закам для финансирования борьбы с советской властью. После белогвардейского переворота в г. Уральске стал главой западного отделения Алаш-Орды известного как Уильский оляят. Возглавлял в 1919 г. делегацию казахских баев к адмиралу Колчаку.

В 1932 г. X. Досмухамедов решением тройки ПП ОГПУ по Казахстану был осужден по ст. 58-7, 58-10, 58-11, 59-3, репрессирован в 1938 г.

Тынышпаев Мухамеджан (1878 – 1937). Один из активных деятелей буржуазно-националистического движения в Казахстане в 1905 – 1919 гг. В ноябре 1917 г. возглавил первое буржуазно-националистическое прави­тельство в Средней Азии – стал премьер-министром Кокандской автономии, чья платформа явилась идейной базой басмачества. После падения этой "автономии" в феврале 1918 г. нелегально перебирается в Семиречье. С июня 1918 г. совместно с А.Букейхановым (став его заместителем) возглавляет действия казахских нацио­налистов по оказанию всевозможной, в т. ч. и военной, помощи белогвардейцам.

С 1920 г., получив амнистию, находился в г. Ташкенте, сотрудничал в газете "Ак жол". В 1932 г. решением тройки ПП ОГПУ по Казахстану был осужден по ст. 58-7, 58-10, 58-11, 59-3.

Данными о Д.М.Кудерине и Б. Сулееве Институт не располагает¹⁸.

Л. Д. Кудериной ответ дан.

Директор Института, член-корреспондент АН СССР       Б. ТУЛЕПБАЕВ

Ф.8Г1. On. 34. Д. 4 Л. 6. Отпуск.

***   ***   ***

(№6) В ПОЛИТБЮРО ЦЕНТРАЛЬНОГО КОМИТЕТА КПСС[7]

Комиссии по рассмотрению дел незаконно репрессированных

от гр. Байсаловой, урожденной Байтурсыновой Шолпан Ахметовны,проживающей в г. Алма-Ате, инд. 480083 по ул. Кашгарской, д. №3, кв. 8, тел. 39-41-43.

З А Я В Л Е Н И Е

Прошу рассмотреть дело моего отца Байтурсынова Ахмета Байтурсыновича, репрессированного в период массовых репрессий 30-х годов.

Мой отец Ахмет Байтурсынович Байтурсынов являлся крупным казахским ученым-лингвистом, поэтом-просветителем и переводчиком. 1873 года рождения, уроженец Тургайского уезда. Мать моя Александра, русская по национальности, выходя замуж за Ахмета Байтурсынова, приняла мусульманское вероисповедание и получила имя Бадрисафа.

После ареста своего отца Байтурсына (моего деда) и отправления его на каторжные работы в Сибирь за сопротивление царским властям (1885) Ахмет Байтурсынов поступил в 1886 г. в Тургайское русско-казахское двухклассное училище, после окончания которого затем в 1891 г. направился в г. Оренбург и поступил в киргизскую (казахскую) учительскую школу, которую закончил в 1895 г. В дальнейшем он, изучая европейскую литературу, занимался систематическим саморазвитием.

Педагогическая деятельность Ахмета Байтурсынова начинается с 1895 г. В период с 1895 по 1909 гг. он участвовал в аульных и волостных двухклассных училищах в Актюбинском, Кустанайском и Каркаралинском уездах.

В начале ХХ века, живя в Каркаралах, Ахмет Байтурсынов принимал участие в революционном движении, работая вначале нелегально, а затем после обнародвания манифеста 17 октября 1905 г. являлся одним из видных и активных руководителей казахской народной массы. С наступлением реакции Ахмет Байтурсынов 1 июля 1909 г. был арестован и заключен в Семипалатинскую тюрьму, где содержался до 21 февраля 1910 г., а затем выслан на 2 года за пределы киргизских (казахских) степей.

С начала 1913 г. А. Байтурсынов издавал первую казахскую газету «Казах», просуществовавшую до октября 1918 г. Наряду с публицистикой писал стихи, выпустил сборник стихов «Маса» («Комар»), перевел на казахский язык 40 басен И.А. Крылова.

После февральской революции Ахмет Байтурсынов втянулся в водоворот общественно-политической жизни. На всех съездах краевых и областных он являлся одним из активных руководителей. Вслед за свержением царизма А. Байтурсынов был избран в члены Всероссийского учредительного собрания от Тургайской области по списку националистической партии «Алаш». До 1919 г., находясь в рядах автономистов-националистов, в марте того же года А. Байтурсынов убедившись в пагубности для казахского народа национальной политики правых партий, перешел на сторону Советской власти.

Весной 1919 г. Восточная часть Временного Народного Совета «Алаш-Орда», в которую входил Ахмет Байтурсынов обратилась к Советскому правительству с просьбой дать им амнистию с условием разрешить им принять участие в установлении Советской власти на территории Казахстана. Эта просьба была удовлетворена. Президиум ВЦИК издал циркуляр, в котором указывалось: «На основании Постановления Всероссийского Центрального Комитета от 4 апреля 1919 года Президиум ВЦИК предлагает Киргизскому (Казахскому) и Сибирскому революционному комитетам и Челябинскому губисполкому широко оповестить население о вышеупомянутом постановлении ВЦИК и разъяснить, что Президиум ВЦИК находит своевременным допустить бывших членов правительства «Алаш-Орда» к советской работе и категорически запрещает преследование за прошлую их деятельность» (документ хранится в ЦГА Казахской ССР, ф.14, оп.3, д.4, л.11).

В соответствии с этим актом высшего органа Советской власти и по указанию ЦК РКП (б) Ахмет Байтурсынов принят в Коммунистическую партию. Его сознательное вступление в ряды Коммунистической партии расценивалось тогда как крупная идеологическая победа коммунистов. Заявление моего отца при вступлении в партию было напечатано в газете «Известия Киргизского (казахского) края» (документы прилагаются).

Мой отец, Ахмет Байтурсынов сразу же включился в активную работу по подготовке образования Казахской Автономной Советской Социалистической Республики, несколько раз был принят лично В.И. Лениным, о чем свидетельствуют следующие документы:

Июль 24, 1919 г. Ленин подписывает мандаты о назначении постановлением СНК от 24 июля 1919 г. С.С. Пестковского председателем, а Сейткали Мендешева, Бахытджана Каратаева, Ахмета Байтурсынова, Мухамедьяра Тунгачина, В.Л. Лукашева и А.Т. Джангильдина членами Военно-революционного комитета по управлению Киргизским краем (Владимир Ильич Ленин. Биографическая хроника, т.7, с.406).

Декабрь, позднее 9, 1919 г. Ленин принимает в Кремле председателя Военно-революционного комитета по управлению Киргизским краем С.С. Пестковского и члена ВРК А. Байтурсынова по их борьбе; слушает доклад Пестковского о хозяйственном и политическом положении края, о трудности политико-просвитительной работе; советует подготовить несколько хороших докладов, перевести их на казахский язык и записать на граммофонные пластинки, приобрести возможно большее количество граммофонов и разослать их вместе с пластинками по кочевьям в степи; предлагает не торопиться с политикой перераспределения скота у кочевников в пользу бедноты (Владимир Ильич Ленин. Биографическая хроника, т.8, с.108).

На первом и втором сьездах Советов Республики в 1920 и 1921 гг. А. Байтурсынов дважды избирался членам правительства – Народным Комиссаром просвещения Казахской АССР. В 1925 г. – преподователь-профессор Киргизского (Казахского) Института, председатель научно-литературной комиссии при Норкомпросе (Академцентра) и почетный председатель Общества изучения Киргизского (Казахского) Края.

Ахмет Байтурсынов – автор усовершенствованной казахской азбуки, созданной на основе арабского алфавита, им же создана грамматика казахского языка и учебники по фонетике, синтаксису и этимологии казахского языка, а также по теории словесности и истории культуры.

Игнорируя вышеупомянутое предупреждение В.И. Ленина и Постановление Всероссийского Центрального Исполнительного Комитета от 4 апреля 1919 г[8]. Первый секретарь Компартии Казахстана Ф.И. Голощекин осенью 1928 г. осуществил конфискацию скота и имущества у баев-феодалов с перераспределением их среди неимущих, имеющую пагубные последствия, а также дальнейшие заготовительные кампании по изъятию мяса и зерна подчистую, что привело к голоду и массовой гибели людей.

Ф.И. Голощекин, будучи неуверенном в правильности этого насильственного мероприятия, названного им «Малым Октябрем», распорядился провести превентивные меры якобы по предотвращению возможных противодействий и арестовать более трех десятков представителей дореволюционной казахской интеллигенции

Отец мой, Ахмет Байтурсынов, живший и работавший в г. Алма-Ате с 8 октября 1928 г., был вызван 2 июня 1928 г. в г. Кызыл-Орду на совещание филологов и литераторов, где был арестован, переправлен в Алма-Атинскую тюрьму, куда мы носили передачи. Ничего о деле отца мы не знали. Получив письмо от отца из Архангельска мы узнали, что он сослан туда ОГПУ. А в октябре 1929 г. мою мать Бадрисафу и меня сослали как спец- переселенок в г. Томск, где мы жили до октября 1932 г. Из Томска мою мать выслали в Нарынский район Западно-Сибирского края.

Отец мой, Ахмет Байтурсынов, был освобожден из ссылки в 1934 г. через Международный Красный Крест после его обращения к Е.П. Пешковой (жене А.М. Горького), благодаря ее ходатайству и приехали к своей жене Бадрисафе в Кривошеинский район Западно-Сибирского Края, откуда затем вдвоем вернулись в Алма-Ату.

В 1937 г. 8 октября мой отец, Ахмет Байтурсынов, был вторично арестован органами НКВД Казахской ССР в Алма-Ате в период массовых репрессий, и с тех пор сведений о нем я не имею.

Сама же я вернулась из ссылки в Алма-Ату в 1933 г., вышла замуж за Байсалова, но в 1950 г. за отца была заключена в тюрьму и осуждена на 10 лет по ст. 58 Уголовного Кодекса Казахской ССР. Срок отбывала в Чемолгане и освобождена в 1953 г., а затем была полностью реабилитирована.

Прошу Комиссию Политбюро ЦК КПСС пересмотреть дело моего отца, Ахмета Байтурсынова, незаконно дважды репрессированного, вернуть ему честное имя гражданина Советского Союза.

Все казахское население республики до сих пор пользуется созданной Ахметом Байтурсыновым грамматикой казахского языка, а имя автора ее остается под запретом. Прошу снять запрет с литературных и научных трудов Ахмета Байтурсынова и восстановить его авторское право.

Шолпан Ахметовна Байсалова-Байтурсынова.

г Алма-Ата, 15 мая 1988 г.

 ***   ***   ***

(№7) ҚАЗАҚСТАН КОММУНИСТІК ПАРТИЯСЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТІНДЕ

МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТІҢ, АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ЖӘНЕ ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВТЫҢ ТВОРЧЕСТВОЛЫҚ МҰРАСЫ ТУРАЛЫ

Жазықсыз жазаға ұшырап, республикада отызыншы жылдары орын алған зорлық-зомбылықтың, социалистік заңдылықты бұзудың құрбаны болған аса көрнекті қазақ ақыны Мағжан Жұмабаевтың, ірі ғалым-лингвист, әдебиет зерттеуші, тюрколог, дарынды ақын-аудармашы Ахмет Байтұрсыновтың, қазақ романының негізін салушылардың бірі, белгілі лингвист, ақын-аудармашы Жүсіпбек Аймауытовтың творчестволық мұрасын зерттеген комиссияның жұмыс қорытындыларын қарай келіп, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бюросы комиссияның М.Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың және Ж.Аймауытовтың қоғамдық-саяси, ғылыми-педагогикалық және әдеби қызметі туралы тарихи шындықты толық көлемінде қалпына келтіру, олардың жеке шығармаларын баспасөзде көрсетілген қателіктері мен уақытша адасуларын сын тұрғыдан зерделеу жөніндегі тұжырымдарымен келісті, республикалық газеттердің, журналдардың редакцияларына, Қазақ ССР Телевизия және радио хабары жөніндегі мемлекеттік комитетіне олардың өмірі мен творчестволық қызметі туралы мақалалар сериясын жариялау, радио мен телевизиядан хабарлар циклын ұйымдастыру ұсынылды. Орталық Комитеттің Бюросы сондай-ақ, Қазақ ССР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитетіне Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі, Әдебиет және өнер институттарымен бірлесе отырып, М. Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың және Ж. Аймауытовтың таңдамалы шығармалары мен ғылыми еңбектерін әзірлеп, басып шығаруды тапсырды.

 ***   ***   ***

(№8) ҚАЗАҚСТАН КОМПАРТИЯСЫ ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТІНІҢ МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТЫҢ, АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ, ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВТЫҢ ТВОРЧЕСТВОЛЫҚ МҰРАСЫН ЗЕРТТЕУ ЖӨНІНДЕГІ КОМИССИЯСЫНЫҢ ҚОРЫТЫНДЫСЫ

КПСС XXVII съезінің Бүкіл одақтың XIX партия конференциясының кезінде көзқарасындағы және басқа тұрғыдағы қателіктері болған, бірақ халықтың рухани мәдениетін дамытуға елеулі үлес қосқан ғылым, мәдениет және өнер қайраткерлері туралы толық шындықты қалпына келтіру жөніндегі нұсқауларын басшылыққа ала отырып, комиссия отызыншы. жылдары жазықсыз жазаға ұшырап, Сталиннің басшылығы кезінде республикада орын алған зорлық-зомбылықтың, социалистік заңдылықты бұзудың құрбаны болған аса көрнекті қазақ ақыны Мағжан Жұмабаевтың (1893-1938), ірі ғалым-лингвист, әдебиет зерттеуші, тюрколог, дарынды аудармашы Ахмет Байтұрсыновтың (1873-1937), қазақ романының негізін салушылардың бірі. белгілі лингвист, ақын-аудармашы Жүсіпбек Аймауытовтың (1889-1931) қоғамдық-саяси, ғылыми-педагогикалық және әдеби қызметін талдады. Олардық мәдени құрылысқа қосқан үлесі ұзақ жылдар бойы жөнсіз жоққа шығарылып, бәз-бір жерде қызмет атқаруы «контрреволюциялық» бағытын жалғастыруға, буржуазиялық-ұлтшылдық идеологияны қорғауға партияның Совет өкіметін орнату мен нығайту кезеңінде кескілескен күрес үстінде контрреволюциялық күштерден творчестволық интеллигенцияның белгілі өкілдерін өз жағына тартып алып, халыққа қызмет етуге бағыттауы тәрізді саяси тұрғыдан маңызды мәселе көзге ілінбеді, аталған қазақ мәдениеті қайраткерлерінің алашордалықтардың бағытынан іргесін аулақ салуы да осылай атаусыз кетті.

Мағжан Жұмабавтың өмірлік және творчестволық жолы сөз жоқ күрделі де қиын-қыстау. Ұлынан болашақ дін қызметшісін көргісі келген әкесінің ырқынан тыс, медресе бітіргеннен кейін, ол 1913 жылы Омбы мұғалімдер семинариясына түсіп, халық ағарту саласында өмірбақи қызмет етуге бел буады. Осындай бірбет өрлігі үшін ол бай туыстарының материалдық қолдауынан жұрдай болды.

Омбыда оқып жүрген кезінде-ақ жас семинаристің дарынды ақын деген атағы шығып, ол әдебиет бірлестігінің «Бірлік» атты қолжазба журналын редакциялайды, қоғамдық қызметпен шұғылданады. Мұның өзі алашорда басшыларының назарынан тыс қалмайды да, олар жас Мағжанды  өздерінің облыстық комитетінің құрамына енгізеді. Құрылтай жиналысының депутаттығына кандидат, қазақ мектептері үшін оқулық құрастыратын комиссияның мүшесі етіп ұсынады.

Ақын, өз сөзімен айтқанда, «монархияның иісі мүңкіп тұрған» Колчакты жауыға қарсы алады. Мұның өзі оның Совет өкіметіне қарым-қатынасын едәуір айқындай түскен еді. Қызыл Армия Омбыны азат еткеннен кейін М.Жұмабаев «Бостандық туы» газетінде қызмет істеп, оны редакциялайды. Одан кейін Ташкенттегі басылымдар – «Ақ жол» газеті мен «Шолпан» журналында жұмыс істейді. 1923-1927 жылдары В.Брюсов басқарған Москва көркем-әдебиет институтында оқиды. Осы жылдары ол В.И.Лениннің еңбектерін, М.Горькийдің, В.Ивановтың, Д.Мамин-Сибиряктің және басқалардың шығармаларын қазақ тіліне аударады.

1927 жылдан бастап М.Жұмабаев оқытушылық қызметке ауысады, алайда, 1929 жылы негізсіз айыпталып, он жылға түрмеге кесіледі. Астыртын қызметі үшін керек деген желеумен оған 1921 жылы «Алқа» атты ұйым құрды-мыс деп жадағай кінә тағылады.

Ал, шын мәнінде бұл алқаны Сібір халықтарын Қазақ Республикасы туралы кеңінен хабардар ету үшін Сібір революциялық комитетінің жанындағы Қазақ АССР-інің өкілдігі ұйымдастырған еді. Осынау ағартушылық алқа кейін сталиндік репрессия кезінде қазақ ұлтшылдарының құпия контрреволюциялық ұйымы деп танылды. М.Горький мен Е.Пешкованың өтінуі бойынша М.Жұмабаев 1936 жылы тұтқыннан мерзімінен бұрын босатылды. Соған қарамастан келесі жылы қайтадан тұтқындалып, 1938 жылы 19 мартта атылды.

М.Жұмабаев Орта Азия мен Қазақстанда екі мәдениеттің – Шығыс пен Еавопа мәдениетінің тасқынын тоғыстыруға тұңғыш ден қойған ақындардың қатырына жатады. Оның сүйікті ақындарының қатарында Абаймен бірге А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, А.А.Блок және басқалар бар. Ол Гетенің, Гейненің өлеңдерін аударды, ағартушылық, азаттық және демократия идеяларын басшылыққа ала отырып, әдебиеттің халық өмірімен тығыз байланысы үшін қызмет етті. Оның өлеңдерінің басты өзегі еңбекші халықтың ауыр халі, әйелдерді азат етудің қажеттігі, рухани қанауды, қатігездік пен озбырлықты жою туралы ойлар. «Шын сорлы», «Қорғансыз», «Жас келін», «Мен сорлы», «Менің тілегім» – осы сияқты жырлар.

Абайдың гуманистік дастүрін жалғастыра отырып ол «Өнер-білім қайтсе табылар», «Сорлы қазақ», «Қазағым» деген өлеңдерінде халықты білімге, оқуға үндейді. М.Жұмабаевтың шығармаларында ұлт-азаттық күрес әуендері көрініс тапты, алайда ол сол кездегі окиғаларға баға беруде ұдайы айқын мақам танытқан жоқ. Егер алғаш алашордашылардың ықпалымен кейбір кемшіліктер жіберіп алса, 1918 жылы шығарған «Бостандық» атты кеңінен танымал өлеңінің өзінде-ақ М.Жұмабаев барлық жарлы-жақыбайлардың рухани дүр сілкінуіне жағдай туғызған Октябрь революциясын жырлайды. Ал «Қызыл жалау» (1924 жыл) атты өлеңінде совет шындығын мынадай айшықты жолдармен бейнелейді.

Жалындай жалау кімдікі,

Тұрағы – тарғыл тас қия.

Арбаңдаған Азия,

Жалындай жалау соныкі,

Ендеше, қазақ, сенікі!

Кімнің ұлы құл болса,

Тұлымдысы тұл болса,

Қанды жас жалау соныкі,

Ендеше, қазақ, сенікі

Осылайша таптық талдаудың қиын өнерін игерген М.Жұмабаевтың поэзиясы барған сайын әлеуметтік жағынан да, саяси жағынан да мақсатты бола түседі. 1927 жылы жазылған «Тоқсанның тобы» атты жыры ақынның саяси бет-бейнесін айқындап қана қоймай, оның жаңа дәуірдің суреткері ретінде қаншалықты ілгері жылжығанын да сипаттайды. Осынау шығармасында ақын шын жүректен тоқсанның жағында, яғни барлық қиындықтарға қарамай туған өлкесін жаңғыртып жатқан қалың бұқара халықтың жағында екенін ақтарыла айтады.

М.Жұмабаевтың творчестволық мұрасы тұтас алғанда күрделілігіне және әсіресе Совет өкіметінің алғашқы жылдарындағы қарама-қайшылығына қарамастан, оның ірі дарын екенін танытып, ізгілік, ағартушылық, демократия және прогресс идеяларымен астасып жатады. Халқына социалистік республикалардың туысқан одағында түбегейлі қайта түлеуге арна ашқан социализм мұраттарына қызмет етуге деген шынайы талпыныс ақынның қай өлеңінен де мен мұндалап тұрады.

Қазақстан өнерінің енді бір көрнекті қайраткері Ахмет Байтұрсынов Ұлы Октябрь социалистік реаолюциясынан көп бұрын-ақ ағартушы, ғалым- лингвист, тюрколог, орыс поэзиясының дарынды аудармашысы, бірқатар оқу құралдарының авторы ретінде кеңінен мәшһүр болған. Саяси «сенімсіздігі» үшін патша охранкасы оны бірмеше мәрте тұтқындап, жеті жыл бойы, 1910 жылдан 1917 жылға дейін, полицияның бақылауына алды.

1913 жылдан бастап А.Байтұрсынов «Қазақ» газетін редакциялап, оның бетінде өзінің ағарту, әдебиет және тіл білімі мәселелері жөніндегі көптеген мақалаларын жариялап, оқырмандарды халықтың бай мәдени мұрасымен таныстырып, оларды білім шұғыласына, рухани жетілуге шақырады.

Патша өкіметі құлағаннан кейін елде ұлт-азаттық қозғалысы күрт күшейеді. Оның толқынында революциялық-демократиялық ұйымдар тәрізді буржуазиялық ұйымдардың қалыптасуы да жеделдейді. Соңғысы «ұлттық туды» бар әлінше желеу етеді. Сол ұлттық символ мен атрибутиканың ырқынан А.Байтұрсыныов та шыға алмай, 1917 жылдық жазынан Алашорда жетекшілерінің бірі болады. Ол оның бірінші және екінші съездеріне қатысып, халыққа білім беру мәселелері жөнінде сөз сөйлейді, Құрылтай жиналысының депутаттығына кандидат болып, көзделіп отырған Алашорда үкіметінің құрамына ұсынылады.

Жалпы алғанда Россия интеллигенциясының, жеке алғанда қазақ иителлигенциясының көптеген өкілдері сияқты А.Байтұрсынов та алғашқыда Ұлы Октябрьдің мәнін түсінбеді. Бірқатар қателіктер арқылы бірте-бірте колчактықтардың царизмді қайта орнатуға ұмтылатынына көз жеткізген ол совет өкілдерімен байланыс орнатады. Содан кейін Ә. Жангелдиннің ұсынысы бойынша олармен кездеседі. Ал 1919 жылдың мартында алашордашылардың үлкен бір тобын басқарып, Совет өкіметі жағына батыл өтеді де, алашордашылардың жағдайын едәуір әлсіретеді.

В. И.Ленин қол қойған мандат алған А.Байтұрсынов өзінің шешуші өмірлік таңдауын Қазақ өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитеттің жұмысына қатысу арқылы нығайта түсті. Оның құрамында бір жылдан астам үздіксіз еңбек етті және қазақ халқының ооветтік социалистік мемлекеттілігін әзірлеуге елеулі үлес қосты. Қазақ АССР-і құрылғаннан кейін А.Байтұрсынов 2 жыл бойы республиканың Халық ағарту комиссарың Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің, Қазақ Орталық Атқару Комитетінің мүшесі болып жұмыс істеді, одан соң Түркістан Компартиясы Орталық Комитетінің газеті «Ақ жолда», Халық ағарту комиссариаты жанындағы Қазақстан академиялық орталығында еңбек етті.

А.Байтұрсынов қазақ тіл білімі мен әдебиет тану ғылымының бастау көзінде тұрды, қазақ тілін ғылыми тұрғыдан оқып-үйренудің негізін салушы болды.

Жиырмасыншы жылдары араб жазуы негізінде қазақ тілінің бүкіл ерекшеліктерін бейнелейтін бір ізге салынған әліппені әзірлеумен қатар ол грамматика, морфология, фонетика, оқыту методикасы проблемалары бойынша бірқатар еңбектер жазды, отандық тюркологияның, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің теориясы мен тарихын дамыту үшін қыруыр жұмыс істеді. Мысалы, академик А. Н.Кононов оны отандық тюркологтардың жетекшілері қатарына қосады.

А.Байтұрсынов талантты ақын, орыс ақындары мен жазушылары шығармаларының көрнекті аудармашысы бодды. Ол И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударды. Ұлы мысалшының аударылған мысалдары мен осы сарында А.Байтұрсыновтың өзі жазған шығармаларының негізгі бөлігі «Қырық мысал», «Маса» және басқа да танымал жинақтарға енді. М.Әуезов «Қырық мысалды» «қалың қазақ бұқарасының революция рухында алғаш естіген сөзі» деп бағалады.

Өзінің еңбектері мен ақындық шығармаларын әзірлей отырып, А.Байтұрсынов халықтың ауыз адебиетінің материалдарын ұдайы жинап, өңдеп отырады. Осы бір тынымсыз ізденіс нәтижесіннің бір бөлігі кеңінен танылған «Жоқтау» жинағына енді.

Сонымен қатар А.Байтұрсыновтың творчестволық мұрасына берілген оң баға оның жеке басындағы бүкіл қиындықтар мен қайшылықтарды жоққа шығармайды. Ол әр кезде ғылыми көзқарас тұрғысынан ойлаумен сыйыспайтын қателіктер жіберді, ұлттың және интернацноналдық қатынастар диалектикасын айқын түсіне бермеді.

Елімізде революцияға дейінгі интеллигенцияның көптеген көрнекті кайраткерлері жазықсыз қуғындалып, жазаланған 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы жылдардың басында алашорданың бұрынғы жетекшілерінің контррееолюциялық қызметінің тың деректері табылыпты-мыс деген өсек- аяң А.Байтұрсыновтың үстінен де қаптап кетті. Ол баспасөздің сан мәрте шабуылының объектісіне айналды және 1929 жылдың июнінде қамауға алынды, ОГПУ коллегиясында сотталып, Архангельск облысына айдауға жіберілді. Ал әйелі мен қызы Томскіге жер аударылды.

1934 жылы М.Горькийдің сол кезде Қызыл Крест комиссиясында жұмыс істеген әйелі Е.Пешкованың өтінуі бойынша А.Байтұрсынов айдаудан босатылып, Алматыға қайтып оралды. Бірақ 1937 жылдың 8 октябрінде жалған айыптаулар бойынша қайтадан тұтқындалып, атылды.

Жүсіпбек Аймауытов бұрынғы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі кедей шаруаның семьясында туды. Ауыр материалдық қныншылықтарға қарамастан оның Павлодардағы орыс-қазақ мектебін, содан кейін өзінің жазушы, лингвист, зерттеуіші ретіндегі талантын айқындаған Семей мұғалімдер семинариясын бітіруінің сәті түседі.

1917-1919 жылдары ол да М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов сияқты алашордашыл ұйымның құрамына кіреді. Алайда кейінірек өзінің құрғақ қиялы мен ой-еркінің шектеулілігін жеңіп, революция жағына жола шығады, Ертістің Павлодар өңірінде Советтерді ұйымдастыруға қатысады, 1920 жылғы январьда РКП (б) қатарына кіреді. Қазақстан Советтерінің Құрылтай съезіне депутат болып сайланады, республика Халық ағарту комисориатының коллегия мүшесі болады, содан кейін губерниялық оқу бөлімін басқарады, «Қазақ тілі» газетін редакциялайды.

1922-1924 жылдарь Ж.Аймауытов Қарқаралыда мектеп мұғалімі, содан кейінгі жылда Ташкентте шығатын «Ақ жол» газетінің қызметкері болып істеді. 1926-1929 жылдары Шымкенттегі педагогика техникумының директоры болды.

1925 жылы Ж.Аймауытов өсек-аяңмен сотқа тартылды және партия қатарынан шығарылды. Бірақ көп ұзамай ақталды. Алайда 1929 жылы құпия ұлттық ұйымға қатысыпты-мыс деген сылтаумен тағы да қамауға алынды және 1931 жылы атылды.

Ж.Аймауытов – творчестволық интеллигенцияның жарқын өкілдерінің бірі, романист, драматург, аудармашы. Оның көркем шығармалары идеялылығымен, эстетикалық бояуларының қанықтығымен, көркемдік баяндауынның шеберлігімен, тілінің шұрайлылығымен, стилінің әдемілігімен ерекшеленеді.

«Қартқожа», «Ақбілек» романдарында, «Нұр күйі», «Қанапия мен Шарбәну», «Мансапқорлар», «Ел қорғаны» пьесаларында Ж. Аймауытов еңбекші халық пен интеллигенция өкілдерінің, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысына, Ұлы Октябрь революциясы мен азамат соғысына қатысушылардың образдарынан тұтас бір галерея жасады, сол жылдардағы қазақ ауылының реалистік көрінісін, дала төсіндегі алғашқы революциялық өзгерістердің мәнін ашып көрсетті.

Жазушының шығармаларындағы негізгі сюжетті желілердің бірі әйел теңдігі, адамгершілік, сондай-ақ әдет-ғұрып пен шариат заңдарына, феодалдық-патриархалдық ескіліктің қалдықтарына қарсы күрес, өскелең жас ұрпақты революция мен социализм мұраттары арнасында тәрбиелеу проблемалары болып табылады. Жазушы творчествосындағы негізгі әуендердің бірі қазақ және орыс халықтарынын достығы болды.

Ж.Аймауытов А.С.Пушкиннің, Н.В.Гогольдің, Л.Н.Толстойдың шығармаларын аударды. Алғашқы қазақ әдебиетшілерінің қатарында ол В.И.Лениннің көркем образын жасады. Оның «Ленинге» деген өлеңі адамзаттық, бүкіл рухани байлығын бейнелейтін көсем образын кестелейді. Оның творчествосындары жарқын жетістіктердің бірі пролетарлық гимн «Интернационалды» аударуы болды. Сол жылдардағы газеттер мен журналдардың беттерінде ол қостілділік, орыс тілін оқытудың методикасы, жазу сауатын жетілдіру проблемалары бойынша, біздің кезімізде де өте актуальды болып отырған ннтернацноиалдық тәрбие туралы мақалалар сериясын жариялады. Ж.Аймауытов педагогика, психология, өнер саласындағы бірқатар оқулықтар мен оқу құралдарының авторы болып табылады.

Ж.Аймаумтовтың М.Жұмабаев сияқты қайғылы қазаға ұшырауының себебі біз жоғарыда атап өткен Қазақ АССР-і өкілдігінің Сібір революциялық комитетінің жанынан ұйымдастырған «Алқа» ағарту ұйымына қатысуы болды. Бұған оның бұрын «Алаш» партиясына мүше болғандығы да қосылды. Ж.Аймауытовтың РКП(б)-ның тарихи ролін шын ниетімен дұрыс түсінгені және социалистік құрылысқа іс жүзінде қатысқандығы түгелдей лақтырып тасталды.

Республика прокурорының наразылық білдіруі бойынша Қазақ ССР Жоғарғы соты М.Жұмабаевты, А.Байтұрсыновты және Ж.Аймауытовты олардың іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқтығына орай, қайтыс болғаннан кейін толық ақтады.

Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің комиссиясы жеке адамға табыну кезінде жазықсыз жазаға ұшыраған және социалистік заңдылықты бұрмалаудың құрбаны болған М.Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың және Ж.Аймауытовтың қоғамдық-саяси, ғылыми-педагогикалық және әдеби қызметі жөніндегі тарихи шындықты толық көлемінде қалпына келтіру қажет деп санайды

М.Жұмабаватың, А.Байтұрсыновтың және Ж.Аймауытовтың творчестволық мұрасына талдау жасай келіп, комиссия оны қалың көпшілікке кеңінен жария етуді лайық деп табады, осыған орай Қазақ ССР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитетіне, Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі, М.О.Әуеэов атындағы Әдебиет және өнер институттарына олардың таңдамалы шығармалары мен ғылыми еңбектерін басып шығаруды тапсыру қажет деп есептейді. Олардың көркем шығармаларының, ғылыми еңбектерінің баспасөзде қателіктері мен адасулары көрсетілген кейбіреулері қосымша зерттеулерден кейін тиісті ғылыми түсініктемелерімен қоса жариялана алады.

Сонымен қатар республикалық газеттер мен журналдардың беттерінде, радио мен телевизияда бұл көрнекті мәдениет қайраткерлерінің өмірі мен творчестволық қызметі туралы мақалалар сериясы мен хабарлар циклын ұйымдастыру қажет деп табылады.

Осы қорытынды баспасөзде жариялануы тиіс.

Комиссия мүшелері: Ж.М.Әбділдин, Т.Ә.Әбдіков, Ә.Т.Әлімжанов, З.А.Ахметов, С.Байжанов, М.Б.Базарбаев, Г. К. Бельгер, Р. Б.Бердібаев, В.К.Григорьев, К.Қ.Дүйсеев, Ғ.Б.Елемесов, Ш.Р.Елеукенов, С.З.Зиманов, Ф.Ф.Игнатов, Ә.Т.Қайдаров, М.Қ.Қаратаев, Ә.К.Кекілбаев, І.К. Кеңесбаев, С.С.Қирабаев, М.Қ.Қозыбаев, М.Мағауин, Р.Н.Нұрғалиев, С.С.Нұрпейісов, И.М.Романов, Ш.Қ.Сәтбаева, М.С.Сқақбаев, Р.Б.Сүлейменов, Р.Ғ.Сыздықова, Ә.Тәжібев, Г.И.Толмачев, Б.А.Төлепбаев, Ә.Ш.Шәріпов.

«Егеменді Қазақстан», 1988 жыл, 28 желтоқсан.

***

Түсініктемелер:

[1] Бас Прокурорға жолданған О.Сүлейменовтің сұрауы бойынша жүргізілген бұл іс Жоғарғы сотта негізінен ақпан – сәуір   айларында қаралған болатын. Сот шешімі Бас Прокуратура қайта жолданып, шешімді бекіткенше, арада алты айдай уақыт өтті – Т.Ж.

 «Алашордашылардың» кеңес өкіметін құлатуға бағытталған контрреволюциялық астыртын ұйымы» туралы жиыны 14 томнан тұратын бұл іске 72 адам (бір адам тергеу кезінде қаза тапқан) тартылған. Қазақ ССР Жоғарғы соты бұл жолы солардың ішінен 14 адамды ғана іріктеп алып ақтады. Ә.Бөкейханов пен М.Дулатов бастатқан алаш көсемдерінің мәселесі арызқойлар мен партия тарихын зерттеуші ғалымдардың кесірінен кейінге қалдырылды – Т.Ж.

[2] Түпнұсқаның қапылыста жоғалуына байланысты Қазақ ССР Жоғарғы сотының шешімі мен анықтамасының қазақша нұсқасы беріліп отыр. Суретке қатысты сөйлем мазмұнына орай мәтін ішіне берілді – Т.Ж.

               [3] Мағжан Жұмабаев пен Ахмет Байтұрсынов Беломор-Каналда айдауда болып, Қызыл Крест қоғамының көмегімен 1934 – 1935 жылдары Алматыға қайтып оралды – Т.Ж.

               [4] 1937 жылы қарашада Ахмет Байтұрсынов НКВД-ның Алматы облыстық басқармасы коллегиясының шешімімен қамаққа алынады. 25 қараша күні “үштіктің” қаулысы қабылданды да, екінші рет ату жазасына кесілді.  1937 жылы 8 декабрь күні үкім орындалды.

[5] Бұл ресми хаттар Орталық мемлекеттік мұрағаттың Қазақстан жазушылар одағы қорынан алынып, Орталық комитетке жолданған қорытындыға ілеспе ретінде жіберілді. Сонымен қатар, осы жодардың авторы ұйымдастырған Семей облысы Абай аудандық партия комитеінің бірінші хатшысы Х.Матаев пен Камила Ғафурқызының хаттары қоса жолданды – Т.Ж.

[6]  Алаш қайраткерлерінің ісі 1987 жылдың ақпан – көкек айларында Қазақ ССР Жоғарғы сотында құпия түрде қаралып жатқанда А.Байтұрсыновтың қызы Ш.А.Байтұрсынова – Байсалова арқылы олардың ұрпақтарына әкелерін ақтау туралы өтініш жазу туралы ұсыныс жасалған болатын.  Сол қатарда Шәкерімнің немересі Кәмила Ғафурқызының, Семей облысы Абай аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Х.Матаевтің, Г.М.Дулатованың түрлі құзырлы мекемелерге хаты ұйымдастырылды. Өкінішке орай, «қандай да бір жолдармен құлақтанып қалған» адамдардың кесірінен Ә.Бөкейхановқа, М.Дулатовқа, Ш.Құдайбердиевке, қарсы  арыздар жазылып, алдыңғы екеуі дер кезінде ақталмай қалды. М.Күдериннің қызы Л.М.Күдерина да жоғарыдағы хатты сол тұста жазған. Бұл хат «Алаш қозғалысы» атты жинақтан алынып басылып отыр («Алаш қозғалысы» 4 том, А. 2008, 55-58 бб.) – Т.Ж.

[7] Хат – Қазақстан жазушылар одағы құқық комиссиясының өтінішімен жазылған. Машинкаға басылған түпнұсқаның үшінші көшірім данасы – Т.Ж.

[8] (Сборник: В.И. Ленин о Казахстане. Документы. Даты жизни и деятельности В.И. Ленина, связанные с Казахстаном. Алма-Ата, «Казахстан», 1982, с. 295, 313)

Жалғасы бар...